بررسی فلسفه و ماهیت حقوقی مهریه؛
مهریه از «کی داده، کی گرفته» تا آن سوی میله‌های زندان!

آیا مهریه می‌تواند عاملی برای تحکیم خانواده به شمار آید یا برعکس، مشکلات زیادی را در خانواده‌ها ایجاد می‌کند؟ جمعی از حقوقدانان در گفت‌و گو با ایسنا درباره مسائلی همچون فلسفه و ماهیت حقوقی مهریه، تعیین سقف برای مهریه، چگونگی حمایت قانونی دولت  از تحکیم بنیان خانواده و راهکارهای حل مشکلات و معضلات مرتبط با موضوع مهریه به بحث و گفت‌وگو پرداخته‌اند که چکیده آن به شرح ذیل است...

عباس برزگر در گفت‌وگو با خبرنگار حقوقی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در خصوص فلسفه و ماهیت وجودی مهریه اظهارکرد: خداوند متعال مهریه را با توجه به شرایط زندگی برای زن قرار داده است و به نوعی حمایت مادی و معنوی برای زن محسوب می‌شود ولی میزانی بر آن نیست، اما آنچه که در اسلام در رابطه با مهریه سفارش شده است، بر سبک بودن مهریه است نه بر سنگین بودن آن.

امروزه مهریه فلسفه‌ی واقعی خود را از دست داده است

وی ادامه داد: مهریه سنگین از نظر اسلام و معصومین مذموم است زیرا مهریه سنگین گاهی اوقات باعث بروز اختلافات و مشکلاتی در زندگی زناشویی می‌شود اما برای نزدیک شدن زوج به یکدیگر، قرآن از تعابیر مختلفی مانند هبه یا بخشش استفاده کرده است، درحالی که امروزه مهریه فلسفه واقعی خود را از دست داده است،‌ زیرا مهریه‌ای که اسلام در نظر دارد، علاوه بر سبک بودن، میزانی برای آن در نظر گرفته نشده است.

این وکیل دادگستری با بیان اینکه تعیین مهریه برای عده‌ای از زنان اقوام مختلف به منظور کاسبی است، عنوان کرد: البته روی صحبت من با عده‌ی معدودی از زنان است که با تعیین کردن مهریه‌های سنگین از ابتدای ازدواج، راهی اشتباه را در پیش می‌گیرند و فلسفه واقعی و حقیقی مهریه را زیر سوال می‌بردند، زیرا زمانی که دو جوان در شرایط نامناسب به یکدیگر علاقمند می‌شوند با این تفکر اشتباه که مهریه را چه کسی داده و چه کسی گرفته، مهریه‌های سنگین تعیین می‌کنند. در حالی که مهریه طبق قانون، حق زن تلقی می‌شود.

برزگر با اشاره به این مطلب که سنگین بودن مهریه علاوه بر از هم پاشیدگی خانواده‌ها عوامل مخرب دیگری نیز در پی دارد، خاطر نشان کرد: زمانی که خانمی به دلیل اختلافات خانوادگی مهریه خود را مطالبه می‌کند این مساله می‌تواند معضلات بسیار زیادی را در جامعه در پی داشته باشد، قطعا این موضوع به وجود آمدن بسیاری از جرایم ناشی از طلاق و از هم پاشیدن خانواده‌ را در پی دارد. برای مثال بعد از جدایی زن و مرد از یکدیگر، فرزندان ممکن است دچار بحران طلاق شوند.

وی با بیان اینکه مهریه اگر منطقی باشد می‌تواند باعث تحکیم خانواده شود، افزود: مهریه می‌تواند برای زوجه تضمینی باشد تا مانع از سهل‌انگاری زوج در خانواده شود؛ اما اگر همین مهریه بسیار کم و ناچیز تعیین شود مرد می‌تواند با پرداخت آن، زن را رها کند و اگر هم مهریه سنگین باشد زوجه می‌تواند از این مساله سوء استفاده کرده و از آن به عنوان اهرم فشار در زندگی استفاده کند.

این وکیل دادگستری اظهار کرد: تعیین سقف برای مهریه، وجاهت قانونی و شرعی ندارد اما باید از نظر فرهنگی به شکلی باشد که زوجین یک حد معقولی را که مطابق با عرف است در نظر گیرند اما تعیین سقف برای مهریه نیاز به نظر کارشناسی دارد.

برزگر گفت: قانونگذار قوانین متعددی را در حمایت زنان قرار داده است. برای مثال قانون حمایت از زنان و کودکان بی‌سرپرست، قانون حمایت از زنان شاغل و قانون حمایت از زنان سرپرست خانواده و غیره. دولت همیشه حامی زن بوده و خواهد بود اما این مساله که بخواهد بودجه‌ای برای آنها تعیین کند که در قالب مهریه در نظر گرفته شود به نظر من این مساله خود باعث تشویق عده‌ای از زنان می‌شود که خواهان ادامه زندگی نباشند و با به وجود آمدن کوچکترین مشکلی از همسر خود جدا می‌شوند به این امید که دولت آنها را حمایت خواهد کرد.

این حقوقدان بیان کرد: ما در جامعه خود در خصوص طلب مهریه زن از شوهرش در حین زندگی، دچار فقر فرهنگی هستیم و این فرهنگ پایین جامعه ما را می‌رساند زیرا زمانی که زن خواهان جدایی نیست اما مهریه خود را طلب می‌کند زوج نمی‌تواند این مساله را قبول کند و این بدین دلیل است که مردهای ما با قوانین اسلام آشنایی کامل ندارند.

وی در ادامه گفت: در حال حاضر در جامعه ما بسیاری از وظایف به زنان تحمیل می‌شود در حالی که شرع مقدس اسلام این وظایف را برای زنان به عنوان تکلیف ندانسته است، برای مثال اسلام هیچ‌گاه نگفته است که زن وظیفه دارد در منزل همسرش غذا درست کند یا به فرزندش شیر دهد اما متاسفانه این مسائل در جامعه ما جزء وظایف زن تلقی می‌شود و این ناشی از فرهنگ غلط و اشتباه ماست.

برزگراظهارکرد: جهت جلوگیری از مشکلات بین زوجین در حال حاضر بهترین کار این است که زوجین قانون و عرف را تا حد ممکن مراعات کنند تا مشکلات موجود در جامعه کمتر شوند.

تقویت روابط اخلاقی و فرهنگی جایگزین ضمانت اجراهای حقوقی شود

حسن فدایی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار حقوقی ایسنا در این باره، گفت: اگر ما صداق و نحله را در نظر بگیریم در واقع مهر یک نوع اعطای تبرعی است؛ اعطایی است که هیچ عوضی در قبال آن وجود ندارد اما عده‌ای مهر را نوعی اعطای معوض می‌شمارند یعنی قائلند که مهر در برابر استمتاع زوجه یا در بعضی آیات مهر به اجر تعبیر شده به همین معناست. یا بعضی مهر را در قبال حق ریاستی که در آیه 34 سوره مبارکه نساء به مردان سپرده شده می‌دانند. "الرجال قوامون علی‌النساء" یعنی در واقع مرد را رییس و مدیر خانواده قلمداد کرده‌اند که بالطبع در قبال این حق ریاست مهری را بپردازد. البته بهتر است به جای واژه رییس در قوانین(ماده 1105 قانون مدنی)، واژه مدیر به کار رود.

این استاد دانشگاه افزود: نمی‌توانیم در نظر بگیریم که مهریه وثیقه‌ای برای زنان در مقابل حق طلاق مردان است که متاسفانه شاید این تعابیر در عرف هم خیلی مطرح شده و مهر را نه به دید اعلام راستی و صداقت بلکه به عنوان حربه‌ای برای استفاده کردن در برزخ اختلافاتشان قرار می‌دهند.

وی گفت: مهر اعلام راستی و صداقت و تداوم به ایجاد یک پیوند زناشویی است و به نظر من نمی‌توان سازوکارها و قوانین را در نظر گرفت که بیایند بحث مهریه را نظام ببخشند چون قوانینی را هم که ما الان در باب مهریه و تحکیم بنیان خانواده مطرح کردیم شاید در واقع باعث تزلزل بنیان خانواده شده است نه تحکیم خانواده. یکی از این موارد ماده 1085 قانون مدنی در باب حق حبس است؛ یعنی زن‌ها می‌توانند تا زمانی که مهر خود را از زوج دریافت نکرده‌اند تمکین نکنند البته مشروط به اینکه مهرشان مدت‌دار نباشد و قبلا هم تمکین نکرده باشند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: همین بحث‌ها و اینکه این حق و حقوق را به نوعی به زن‌ها داده‌اند شاید همان اوایل باعث ایجاد اختلافاتی بین زوج و زوجه شود. یا ماده 2 قانون نحوه محکومیت‌های مالی راجع به حبس مردانی که مهر را پرداخت نمی‌کنند و قادر به پرداخت نیستند و اینکه اگر اعسارشان ثابت نشود باید به زندان بروند در صورتی که زندانی کردن دردی را دوا نمی‌کند بلکه مشکلی بر مشکلات می‌افزاید.

وی اظهار کرد: خانواده‌ها به جای اینکه مهر را حربه‌ای برای استفاده در برزخ اختلافاتشان قرار بدهند و آن را جایگزین تحقیق و تفحص از خانواده زوج کنند باید خودشان وارد صحنه شوند و به صورت کامل معرفت و شناخت پیدا کنند و اساس و بنیان خانواده را بر شناخت تنظیم کنند.

دکتر فدایی ادامه داد: طرفین باید انرژی احساساتشان را پشت منطق عقلانیت قرار دهند و بر اساس تدبیر حکیمانه و عاقلانه اقدام به ازدواج کنند. ازدواج‌هایی که روی موج احساس و فارغ از هرگونه استدلال و منطق و حکمت انجام می‌شود مصداق این شعر عشق‌هایی کز پی رنگی بود عشق نبود عاقبت ننگی بود است پس اگر ازدواج و تشکیل خانواده بر اساس معرفت قرار داده شود تبعات بعدی قطعا حل خواهد شد.

وی گفت: مباحثی همچون اینکه ما بیاییم سازوکارهایی را تعبیه کنیم یا اینکه سقفی تعیین شود مطرح شد و شایعات بسیار قوی هم مبنی بر اینکه بخشنامه شده بود که دفترخانه‌ها مهر را مازاد بر مقدار مشخصی قرار ندهند وجود داشت که اینها به دلایلی رد شدند اما این طرفین هستند که می‌توانند خودشان سازوکارهایی را قرار بدهند و با هم روی این مساله تراضی کنند.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: هر چه سازوکارهای خارجی، قوانین و مقررات بیرونی بهتر شود بهتر است اما در بعضی موارد لازم است که سازوکارهایی تعبیه شود مثلا دادن مقداری از مهر به عنوان نقدینگی یا پرداخت قسمتی از مهر در اوایل ازدواج و کارهایی از این قبیل می‌تواند این مشکلات و معضلات ناشی از مهر را از بین ببرد همچنین می‌شود افرادی که توانایی پرداخت مهرهای سنگینی ندارند با توجه به وضعیت فعلی‌شان و اینکه قدرت تسلیم مهر را دارند یا نه، اندازه‌ای برای مهرشان در نظر گرفته شود.

پرداخت نشدن مهریه‌ها، مشکلی فرهنگی است

هم‌چنین عبدالصمد خرمشاهی با اشاره به فلسفه حقوقی مهریه اظهارکرد: مهریه یکی از ارکان عقد نیست، بدین معنی که اگر مهریه قید نشود، عقد باطل نیست اما مهریه به عنوان یک سنت در زمان حضرت محمد (ص) 50 دینار به عنوان مهرالسنه در نظر گرفته شد و در حال حاضر می‌توانیم حداقل یا حداکثر را برای مهریه تعیین کنیم زیرا در این زمینه هیچ‌گونه محدودیتی وجود ندارد.

وی ادامه داد: بر اساس ماده 1078 قانون مدنی، هر چیزی که شیء تلقی شود و دارای ارزش مالی باشد می‌تواند به عنوان مهریه تعیین شود اما نمی‌توان این را گفت که می‌شود برای مهریه سقفی تعیین کرد زیرا مهریه توافق طرفین است و می‌توانند هر میزانی را که خواستند به عنوان مهریه در نظر گیرند و فلسفه مهریه به منزله عوض در معاملات عادی نیست و می‌تواند در زمان عقد ذکر نشود و بعد از عقد طبق توافق طرفین تعیین شود، بنابراین مهریه یکی از عوضین معاملات نیست.

این وکیل دادگستری خاطر نشان کرد: بحثی که در مهریه مورد توجه است به توافق نرسیدن میزان مهریه توسط خانواده‌های زوجین است اما باید به این قضیه دقت کرد که مهریه هیچ‌گاه نمی‌تواند ضامن خوشبختی زنان قرار گیرد. اگر خانواده‌های جامعه ما فکر می‌کنند که مهریه‌های سنگین می‌تواند ضامن بقاء و استحکام زندگی زناشویی شود دچار تفکری غلط هستند زیرا مهریه سنگین نمی‌تواند خوشبختی را برای طرفین تضمین کند، آنچه که زندگی مشترک را تضمین می‌کند توافق و تفاهم طرفین و درک متقابل زن و شوهر از یکدیگر است.

خرمشاهی بیان کرد: طبق ماده 1079 قانون مدنی، مهریه باید مشخص شود اما میزان آن باید طبق توافق زوجین باشد بنابراین زوجین هستند که حداقل یا حداکثر مهریه را تعیین می‌کنند اما جوانان باید از تمامی شرایط تعیین مهریه باخبر باشند زیرا طبق سند نکاح مهریه، عندالمطالبه است و به محض اینکه زن به عقد مرد درآمد مهریه به تملک او درمی‌آید و زوج موظف به پرداخت آن می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در سال‌های اخیر مطالبه مهریه جزء مواردی شده است که بیشتر پرونده‌های حقوقی را به خود اختصاص داده است، اظهار کرد: این مساله نشان دهنده این مطلب است که زنان به دنبال حق خود هستند و این مثال که «چه کسی داده و چه کسی گرفته است» بی‌ربط به زمان حال است، بنابراین باید آگاهی‌های لازم به جوانان داده شود.

این حقوقدان با بیان اینکه مهریه حق زن است، گفت: مهریه جزء حقوق زن است و نمی‌توان گفت زن حقوق خود را مطالبه نکند ولی دولت از زن حمایت کند زیرا این مساله، دو مساله جداگانه است اما معمولا مردان در زمان ازدواج از قوانین اطلاع چندانی ندارند و هر مبلغی را که خانواده زن به عنوان مهریه تعیین می‌کند قبول می‌کنند و این بزرگترین اشتباه جوانان ما در هنگام ازدواج است و بدیهی است برخی از زنان بعد از ازدواج از مهریه به عنوان اهرم فشار استفاده می‌کنند.

وی تاکید کرد: بنابراین با اوضاع فعلی، باید زوجین در بدو مساله ازدواج، مهریه را تا حدی که مرد قادر به پرداخت آن است تعیین و توافق کنند.

مجلس باید به حمایت از استحکام خانواده‌ها بشتابد

حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی چیت‌سازیان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار حقوقی ایسنا، با بیان این‌که فلسفه‌ی مهریه را باید در ادیان و شرایع سابق جست‌وجو کرد، گفت: مهریه یعنی چیزی که موجب مهر و محبت و دوستی می‌شود و تعبیر دیگر آن کلمه صداق است که مظهر راستگویی، درستکاری و این‌که مرد در مقابل همسر خود صادق است. دین اسلام هم مهریه را به عنوان یک حکم تاییدی پذیرفته است. یعنی مساله‌ای نیست که در اسلام تاسیس شده باشد بلکه از قبل بوده و اسلام مهر صحت بر آن زده است.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: ‌زوج با اجبار و اکراه تعهد پرداخت مهریه را نمی‌پذیرد و این‌که زوج بگوید من در حال حاضر قبول می‌کنم و در آینده هم نمی‌توانم بپردازم به معنای اجبار او نیست گرچه باور غلطی وجود دارد که می‌ گویند مهر را چه کسی داده و چه کسی گرفته است اما این قابل قبول است که بعضی‌ها به آینده مهریه‌ای که به گردن آنهاست نمی‌اندیشند و طبق عرف و عادت آن را می‌پذیرند.

چیت‌سازیان تصریح کرد: زوج وقتی در هنگام عقد مهر را قبول می‌کند یک مسوولیت مالی به عهده‌ی او می‌آید. همان‌گونه که نفقه زوجه به عهده‌ی زوج است زوج ‌باید عندالمطالبه مهریه را بپردازد البته اگر زوج قید کرده باشد که عندالاستطاعه مهر را بپردازد قضیه فرق می‌کند.

این حقوقدان در رابطه با «زندانی شدن زوج تا زمان اثبات اعسار او» گفت: در محاکماتی که امام علی (ع) داشت و در رویه قضایی که از صدور اسلام بود، همین‌گونه بوده است که شخص باید در حبس باشد تا اعسار او با بنیه ثابت شود. مهریه هم یک مساله‌ی مالی است که به عهده‌ی زوج است و شخصی که به باطن زندگی زوج خبیر است باید تشخیص دهد که زوج توانایی پرداخت ندارد.

وی با بیان این‌که مهریه باید با شرایط زوج و زوجه و محیط همگونی داشته باشد، گفت: ما باید فرهنگ مهریه را در کشور تغییر بدهیم و به خانواده‌ها اطمینان دهیم که مهریه نمی‌تواند عامل دوام زندگی باشد و عامل دوام زندگی علاقه است که باید در دو طرف وجود داشته باشد.

چیت‌سازیان ادامه داد: فرهنگ‌سازی هم به این صورت باید باشد که هم صدا و سیما و رسانه‌ها پیشگام باشند و هم علما و روحانیون دست به کار شوند تا این فرهنگ در جامعه جا بیفتد و نهادینه شود که مهر با این‌قدر بالا نگیرند و به فکر زوج‌ها هم باشند.

این استاد دانشگاه افزود: البته مجلس ساز و کارهایی را اندیشیده است ولی به نظر من باید در مجلس کمیسیون‌هایی که در رابطه با خانواده هستند دست به کار شوند و در این زمینه قوانینی در جهت حمایت از خانواده بگذارند تا این مسائل پیش نیاید.

ادامه دارد...