محقق داماد:
«مادر بودن» امر قراردادی نیست
زوجه می‌تواند ضمن نکاح شرط کند که مادر نمی‌شود

یک عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی گفت: مادر شدن حق زوجه است و می‌تواند تعهد بدهد که از این حق استفاده نمی‌کند...

به گزارش خبرنگار حقوقی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، آیت‌الله دکتر سید مصطفی محقق داماد طی سخنانی در همایش سالیانه "اخلاق و حقوق باروری با رویکرد چالش‌ها و راهکارهای رحم جایگزین" به موضوع شروط نامشروع اشاره و تصریح کرد: شرط نامشروع، شرط ظالمانه است. یعنی شرطی که خلاف موازین انسانی و کرامت بشری باشد.

وی ادامه داد: یکی از شروطی که در قرارداد رحم جایگزین مطرح می‌شود این است که صاحب رحم جایگزین، هیچ‌گونه حقی نسبت به ادعای مادری اعم از حقوقی و عاطفی ندارد و باید فراموش کند که اصلا فرزندی خواهد داشت. باید گفت آیا این قرارداد صحیح است و اگر ناصحیح است به چه دلیل؟

این حقوقدان افزود: اگر کسی ملتزم به عمل یا ترک عملی می‌شود، ملتزم به فعل یا ترک فعلی است که در حیطه اختیارات اوست اما با واقعیت باید چگونه برخورد کند؟ در واقع در اینجا باید گفت که مساله از مقوله هستی است نه از مقوله بایستی. به عنوان مثال فردی که قدش بلند است، اگر تعهد کند که قدش کوتاه باشد آیا می‌توانیم بگوییم که این قرارداد معنا دارد؟ کوتاهی یا بلندی قد، سفیدرویی یا سیاه‌رویی یک واقعیت است و تعهد روی این واقعیات معنا ندارد.

محقق داماد با طرح این سوال که «مادری که از او تخمک گرفته شده و مادری که رحم او جایگزین شده است، کدام یک مادر هستند؟»، اظهار کرد: مادر بودن یک واقعیت است. مانند بلندی یا کوتاهی قد. باید دید این واقعیت به چه کسی تعلق دارد؛ مادر صاحب تخمک یا مادر صاحب رحم جایگزین؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که در فقه معاصر از آیه‌ای در سوره مجادله برداشتی شده که مادر، شخص دوم است نه مادر اول و در قرآن آمده مادر آن کسی است که کسی را به دنیا می‌آورد و در نظریه‌ای در قم آمده که هر دو خانم، مادر هستند.

وی اظهار کرد: اگر برای مادر اول یا مادر دوم قرار باشد رابطه را یک رابطه واقعی قبول کنیم، این مساله به واقعیت مربوط است و نمی‌توان با قرارداد این حق را از آنان سلب کرد. در واقع با قرارداد نمی‌توان مادری را نامادر یا نامادری را مادر کنیم.

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه مادر بودن یک واقعیت است، خاطرنشان کرد: همان‌طور که فرزندخوانده، فرزند نمی‌شود، مادرخوانده نیز مادر نیست و با قرارداد مادر نمی‌شود اما انسان می‌تواند قرارداد ببندد که از واقعیت‌هایی که برایشان حق طبیعی ایجاد می‌کند، استفاده نکند. مساله مهمی که در اینجا مطرح می‌شود «اراده» است که نقش اساسی دارد. به عنوان مثال من مالک خانه‌ای هستم می‌توانم تعهد کنم که از مالکیت خود استفاده نمی‌کنم. در واقع در حیطه حق، انسان می‌تواند تعهد کند که از این حق استفاده نکند. یا به عنوان مثالی دیگر می‌توان گفت که فرزندی نمی‌تواند ادعای فرزندی نکند اما می‌تواند ادعای میراث را نداشته باشد.

محقق داماد در زمینه قرارداد باروری و ناباروری در ضمن عقد نکاح خاطرنشان کرد: در هنگام ازدواج زن یا مردی شرط می‌کنند که بیمار نباشند یعنی مبتلا به بیماری عقم نیستند. این شرط منطقی است و حق طرفین است. در واقع این شرط صفت است که طرفین حق دارند که در ضمن عقد نکاح شرط کنند که ازدواج می‌کنم به شرطی که بیماری عقم نداشته باشم و اگر یکی از دو طرف عقیم بود قرارداد فسخ می‌شود.

وی در ادامه با تعریفی از شرط فعل خاطرنشان کرد: شرط فعل یعنی تعهد به انجام یک عملی داشته باشیم. در واقع در شرط فعل، زوجه شرط می‌کند می‌خواهد تحصیل کند و فعلا قصد بچه‌دار شدن ندارد یا شرط می‌کند که به عنوان مثال تا دو سال بچه‌دار نشود. در واقع شرط فعل، تعهد به فعل یا ترک فعل است.

این حقوقدان یادآور شد:‌ مادر بودن غیر از مادر شدن است. هیچ‌کس نمی‌تواند برای مادر بودن و یا نبودن قرارداد ببندد اما اینجا مساله مادر شدن مطرح است. اگر زوجه شرط کند که مادر می‌شود یا نمی‌شود، شرط صحیح است. در واقع مادر شدن یا نشدن در حدود اختیارات است و شرط فعل است.

محقق داماد افزود: سوالاتی که مطرح می‌شود این است که در شرط فعل ضمانت اجرا چگونه است؟ چه کسی متخلف است؟ چه کسی باید به این التزام عمل کند؟ در شرط بارور شدن چه کسی باید عمل کند؟ چه کسی باید متعهد به عمل خود شود؟ و اگر به تعهد خود عمل نکرد راه‌حل عملی از نظر پزشکی و علمی چگونه است؟ در پاسخ به این سوالات اولین مساله‌ای که باید حل شود این است که آیا این شرط صحیح است یا نه؟ این شرط حلال است یا حرام؟

وی اظهار کرد:‌ بچه‌دار شدن یا نشدن، موضوعی اسلامی نیست. نه دین می‌گوید بچه‌دار شو و نه دین می‌گوید که بچه‌دار نشو. این مساله در حدود دین نیست. در واقع دین می‌گوید عزت، شرافت، آرامش، صلح، سکونت، دوستی، مهربانی و خانواده. در واقع با توجه به این مطالب می‌توان گفت که بچه دار شدن در سایه فقر، بیماری و اعتیاد، ذلت است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه شرط بارور شدن یا شرط بارور نشدن، خلاف شرع است، ادامه داد: در واقع واقعیت این است که اگر قراردادی وجود نداشت، هر زوجه‌ای حق باردار شدن را دارد. مادر شدن حق زوجه است اما می‌تواند تعهد کند که از این حق استفاده نکند.

محقق داماد با طرح این سوال که اگر زوجین قراردادی را امضا کردند که بچه‌دار نشوند، در اینجا چه کسی ملزم به عمل است و اگر کسی تخلف کرد متخلف کیست؟ اظهار کرد: این مساله را با مشورت پزشکی باید فتوا داد. در واقع از نظر فتوایی، ما محتاج نظریات پزشکی هستیم. از نظر فقهی و حقوقی یک نفر مشروط‌له و یکی مشروط‌علیه است. در واقع یکی به نفع خود عمل می‌کند و یکی تعهد علیه خود را قبول می‌کند.

وی افزود: پزشکان باید آموزش‌های لازم را بدهند که در چه شقی از این شروط چه کسی متخلف است و یا چه کسی متخلف نیست. این مساله بستگی به نظریات پزشکی دارد که بعد از نظریات آنها ما می‌توانیم نظرات فقهی خود را بگوییم.